Defonologizacja

Defonologizacja (ang. merger) w ujęciu fonologicznym odnosi się do zaniku dwóch lub więcej fonemów w jeden. Przeciwieństwem defonologizacji jest fonologizacja (ang. split), czyli zjawisko, gdy alofony jednego fonemu przestają być w dystrybucji komplementarnej i pojawiają się pary minimalne, kontrastujące ze sobą dwa nowe fonemy.

Defonologizacja może być warunkowa (zachodzić tylko w określonych kontekstach) lub bezwarunkowa (we wszystkich kontekstach).

Słowo merger jest kalką z języka angielskiego; termin ten jest wyłącznie stosowany w literaturze anglojęzycznej. W języku polskim dosłownym tłumaczeniem mogłaby być fuzja. W polskiej literaturze można spotkać określenie defonologizacja. Poprzez analogię termin split można tłumaczyć wówczas jako fonologizację, gdyż jest on przeciwieństwem angielskiego merger.

W tym artykule na określenie tego zjawiska będą używane terminy defonologizacja oraz merger.

Przykłady

Język polski

W języku polskim przykładem defonologizacji może być utrata nosowości /ɛ̃/ w wygłosie wyrazu, co oznacza, że wyrazy chcę /xt͡sɛ̃/ oraz chce /xt͡sɛ/ są przeważnie wymawiane identycznie: [xt͡sɛ]. Według polskich normatywistów dopuszczalna jest wyłącznie wymowa bez nosowości lub z lekkim jej zaznaczeniem. Pełna wymowa wygłosowego /ɛ̃/ jest błędem (hiperpoprawnością językową).

Asynchroniczna (dwugłoskowa) wymowa dyftongów nosowych /ɔ̃/ i /ɛ̃/ polega na rozłożeniu wymowy tych fonemów na dwa elementy: samogłoskę ustną ([ɔ] oraz [ɛ]) oraz spółgłoskę nosową o takim samym miejscu artykulacji, jakie ma następująca po niej spółgłoska. W większości standardowych polskich akcentów zachodzi przed spółgłoskami plozywnymi i afrykatami, sprawiając, że wyrazy kąt /kɔ̃t/ i kont /kɔnt/ są wymawiane identycznie: [kɔnt].

W wymowie krakowsko-poznańskiej (Wielkopolska, Śląsk i Małopolska bez Lubelszczyzny) [ŋ] jest alofonem /n/ przed spółgłoskami welarnymi /k/, /ɡ/ oraz /x/, co prowadzi do dalszej defonologizacji (konkretnie sekwencji /ɛ̃nW/ oraz /ɛnW/ wymawianych [ɛŋW], gdzie W – spółgłoska welarna): wyraz piosenka [pʲɔˈsɛŋka] tworzy rym dokładny ze słowem ręka [ˈrɛŋka].

Pozostałe przykłady defonologizacji:

• Zanik dźwięcznego ⟨h⟩ polegał na defonologizacji fonemu /ɦ/ zwanego "dźwięcznym h" oraz fonemu /x/ zapisywanego ⟨ch⟩ oba jako /x/. Dźwięczne /ɦ/ nadal jest wymawiane w miejscu ⟨h⟩ przez dialekty podhalańskie i kresowe oraz późniejsze wywodzące się z tychże (m.in. wiele Polaków zamieszkałych na Ziemiach Odzyskanych przyniosło ze sobą wymowę /ɦ/ wraz z przesiedleniem z polskich kresów wschodnich).
• Zanik samogłosek pochylonych polegał na zaniku samogłosek pochylonych ⟨á⟩ (pták, tráwa), ⟨é⟩ (rzéka, śniég) oraz ⟨ó⟩ (łódka, róża), realizowanych odpowiednio jako fonemy /ɑ~ɒ/, /e/ oraz /o/, które do XVIII wieku uległy defonologizacji odpowiednio z /a/, /ɛ/ oraz /u/ (zapisywanym wciąż ⟨ó⟩). Pomimo tego, w niektórych dialektach nadal samogłoski pochylone są wymawiane inaczej niż ich jasne odpowiedniki: ⟨á⟩ w dialektach małopolskich wymawiane jest jak [ɔ] (ptok, trowa) zaś w dialektach wielkopolskich jako dyftong [ɔw] (ptołk, trołwa). ⟨é⟩ uszło zwężeniu do [ɨ̞] (rzyka, śniyg), które na Kujawach oraz w środkowej części województwa łódzkiego przechodzi [i] po spółgłoskach palatalizowanych (śnig). W niektórych dialektach ponadto częściowo zachowana jest odrębna wymowa pochylonego ⟨á⟩ jako [ɑ~ɒ], pochylonego ⟨é⟩ jako [e] oraz pochylonego ⟨ó⟩ jako [o].
• Ubezdźwięcznienie wygłosowe (ang. final-obstruent devoicing, terminal devoicing) polega na tym, że dźwięczne obstruenty ulegają ubezdźwięcznieniu w wygłosie wyrazu. W połączeniu z zanikiem samogłosek pochylonych prowadzi to do serii homofonów bóg, buk oraz Bug, wszystkie wymawiane /buk/.

Język angielski

Defonologizacja jest zjawiskiem stosunkowo powszechnym w języku angielskim. Najczęściej poszczególne procesy defonologizacyjne określa się mianem merger, z zaznaczeniem słów, które stają się homofonami (np. cot-caught merger), z zaznaczeniem słów, w których samogłoski akcentowane wymawiane są identycznie (np. father-bother merger) lub przy użyciu słów kluczowych charakterystycznych dla anglojęzycznych zbiorów leksykalnych (np. FOOT–GOOSE merger).

Większość defonologizacji tyczy się samogłosek; niektóre z nich, jak chociażby meet-meat merger czy horse-hoarse merger są na tyle powszechne, że traktowane są jako standard języka angielskiego. Niektóre z nich jak chociażby met-mate merger czy thank-think merger są ograniczone lokalnie i występują wyłącznie w określonym rejonie geograficznym bądź są charakterystyczne dla slangu.

Poszczególne mergery wpływają także na wymowę języka angielskiego przez osoby uczące się języka. W Polsce pomimo tego, że technicznie szkoły uczą standardu British English, wliczając w to technicznie poprawną wymowę charakterystyczną dla Received Pronunciation, akcenty amerykańskie dla większości Polaków podświadomie uznawane są za bardziej atrakcyjne oraz mniej naznaczone (m.in. przez to, że nie są akcentami nierotycznymi jak RP), stąd też są one traktowane jako domyślna forma wymowy języka angielskiego. Znaczna część Polaków podświadomie wzorująca się na wymowie amerykańskiej posiada father-bother merger, wśród młodych osób ponadto powszechny jest cot-caught merger. Równie rozpowszechniony jest mirror-nearer merger oraz Mary-marry-merry merger (ze względu na powszechnie zachodzące w Polsce /æ/ raising zainspirowane wymową amerykańską).

Samogłoski otwarte tylne

• Father-bother merger (PALM–LOT merger) polega na defonologizacji /ɑː/ w słowie father oraz /ɒ/ w słowie bother (oba najczęściej jako [ɑ]), co sprawia, że wyrazy father i bother się rymują. Występuje w większości dialektów amerykańskich.
• Cot-caught merger (LOT–THOUGHT merger) polega na defonologizacji fonemu /ɑ/ w słowie cot /kɑt/ oraz fonemu /ɔ/ w słowie caught /kɔt/. Oba te słowa stają się homofonami (wymawiane są identycznie), przeważnie /kɑt/. Cot-caught merger występuje w niektórych szkockich akcentach (jako [ɔ]) oraz w tradycyjnych irlandzkich akcentach (jako [ä]); jest stosunkowo powszechny w większości akcentów amerykańskich (jako [ɑ~ɒ~ɔ] w rejonie Nowej Anglii oraz [ɑ] ponadregionalnie) i niemal wszystkich kanadyjskich (jako [ɒ] ponadregionalnie, w Nowej Fundlandii jako [ɑ~ä]). Cot-caught merger w Stanach Zjednoczonych napotyka opór w stanach południowych (za wyjątkiem Teksasu i Florydy), w rejonie Wielkich Jezior oraz w Nowej Anglii, a konkretnie w pasie przechodzącym z Baltimare przez Filadelfię, Nowy Jork i Providence.
• Psalm-sum merger (PALM–STRUT merger) polega na defonologizacji /ɑ/ (psalm) oraz /ʌ/ (sum), zachodzi w dialektach singapurskich jako [ɑ].
• Bud-bird merger (STRUT–NURSE merger) polega na defonologizacji /ʌ/ (bud) oraz /ɜ/ (bird), zachodzi w dialektach jamajskich.

Samogłoski przymknięte tylne

• FOOT–GOOSE merger polega na defonologizacji /ʊ/ (foot) oraz /uː/ (goose), najczęściej jako [u]. Sprawia to, że wyrazy look i Luke wymawiane są identycznie. Zachodzi w niektórych dialektach w Szkocji, Irlandii Północnej oraz północnej Anglii.
• STRUT–commA merger polega na defonologizacji /ʌ/ (strut) oraz /ə/ (comma), zachodzi w dialektach walijskich oraz niektórych odmianach General American.

Samogłoski przymknięte przednie

• Weak vowel merger polega na defonologizacji nieakcentowanego /ɪ/ (w niektórych słownikach transkrybowanego ⟨ɨ⟩) oraz szwy /ə/. Wyrazy abbot /ˈæbət/ i rabbit /ˈræbɪt/ się rymują, z kolei pary Lennon i Lenin, Rosa's i roses oraz addition i edition wymawiane są identyczne ([ˈlɛnən], [ˈɹoʊzəz] i [əˈdɪʃən] odpowiednio). Zachodzi w dialektach australijskich (za wyjątkiem sufiksu -ing wymawianego przez [ɪ]), dialektach nowozelandzkich, irlandzkich, południowoafrykańskich oraz w większości dialektów amerykańskich (poza stanami południowymi).
• Pin-pen merger polega na defonologizacji pin /ɪ/ oraz pen /ɛ/. Fonemy /ɪ/ oraz /ɛ/ tracą kontrastowość przed spółgłoskami nosowymi [m], [n] oraz [ŋ], w efekcie tego wyrazy pin oraz pen są wymawiane identycznie. Pin-pen merger zachodzi w akcentach południowoamerykańskich, gdzie pin i pen wymawiane są przez [ɛ]: [pɛn]; oraz w niektórych południowo-zachodnich akcentach irlandzkich, gdzie wymawiane są przez [ɪ]: [pɪn].
• Meet-meat merger (FLEECE merger) polega na defonologizacji wczesno-nowoangielskiego fonemu /eː/ (w słowie meat) z /iː/ (w słowie meet). W niemal wszystkich akcentach zaszło to do roku 1700, jedynie w niektórych północnoangielskich dialektach nadal ten merger nie zaszedł (np. dialekt Yorkshire).
• Mitt-meet merger (KIT–FLEECE merger) polega na defonologizacji fonemów /iː/ (meet) oraz /ɪ/ (mitt) jako [i], występuje w dialektach singapurskich i malajskich.
• Met-mat merger (TRAP–DRESS merger) polega na defonologizacji fonemów /æ/ (mat) oraz /ɛ/ (met) jako [ɛ], występuje w dialektach singapurskich i malajskich.
• Met-mate merger (DRESS–FACE merger) polega na defonologizacji /eɪ/ (mate) oraz /ɛ/ (met) jako [ɛ], występuje w dialektach zuluskich.
• Thank-think merger polega na obniżeniu /ɪ/ do /æ/ przed /ŋ/, co sprawia, że wyrazy think i thank, sing i sang wymawiane są identycznie. Występuje w dialektach afroamerykańskich (African-American Vernacular English, AAVE), stąd też pochodzi slangowe określenie thang.
• Pit-pet merger jest kompletną defonologizacją /ɪ/ oraz /ɛ/. Wyewoluował z pin-pen merger zachodzącego uniwersalnie (bezwarunkowo), a nie wyłącznie przed spółgłoskami nosowymi i jest charakterystyczny dla dialektów nowofundlandzkich. Wymowa zazwyczaj jest zbliżona do [ɪ] w słowach bit i bet, ale przed /r/ wynosi [ɛ], np. w słowach beer i bear.

Przed interwokalicznym /r/

• Mary-marry-merry merger odnosi się do defonologizacji interwokalicznych /ær/ (marry), /ɛr/ (merry) oraz /ɛər/ (historycznego /eɪr/) (Mary). Jest bardzo rozpowszechniony w angielszczyźnie północnoamerykańskiej, gdzie wyrazy Mary, marry, merry są wymawiane identycznie jako [ˈmɛɹi]. Wszystkie trzy słowa posiadają odmienną wymowę poza dialektami północnoamerykańskimi: we współczesnym RP Mary jest wymawiane [ˈmɛːɹi], marry [ˈmaɹi] oraz merry [ˈmɛɹi].
• Mirror-nearer merger odnosi się do defonologizacji interwokalicznego /ɪr/ (mirror) oraz /ɪər/ (historycznego /iːr/) (nearer), dając w rezultacie [ɪr] lub [ɪ̝r]. Mirror-nearer merger jest powszechny w Ameryce Północnej: w dialektach z tym mergerem słowa mirror i nearer się rymują, zaś Sirius i serious są wymawiane identycznie.
• Hurry-furry merger odnosi się do defonologizacji interwokalicznego /ʌr/ (hurry) oraz /ɜr/ (furry). Osoby z tym mergerem wymawiają hurry tak, że rymuje się z furry; w angielszczyźnie amerykańskiej ponadto zachodzi również defonologizacja z /ər/, co sprawia, że słowa hurry, furry i letter mają identyczną wymowę samogłoski przez [ɚ]; w RP słowa te mają różne fonemy: /ʌ/, /ɜː/ oraz /ə/ odpowiednio.

Przed wygłosowym /r/

• Fern-fir-fur merger (EARTH–BIRD–BURN merger lub NURSE merger) odnosi się do defonologizacji wygłosowych fonemów /ɛr/ (fern), /ɪr/ (fir) oraz /ʌr/ (fur). Wynikowym fonemem jest /ɜː/ w RP oraz /ɜr/ (fonetycznie: [ɹ̩] lub [ɻ̍]) w dialektach amerykańskich, kanadyjskich i irlandzkich. Fern-fir-fur merger zachodzi we wszystkich dialektach za wyjątkiem szkockich, gdzie występuje rozróżnienie między /ɛr/ (fern), /ɪr/ (fir) oraz /ʌr/ (fur) oraz za wyjątkiem niektórych dialektów irlandzkich, gdzie występuje rozróżnienie między /ɛr/ (earth) oraz /ʊr/ (fern, burn, bird).
• CURE–NURSE merger polega na defonologizacji wygłosowych fonemów /ʊər/ (cure) oraz /ɜr/ (nurse). Występuje w akcentach północnoamerykańskich, co objawia się bardzo charakterystyczną wymową słowa sure /ʃɜr/.
• Pour-poor merger (CURE–FORCE merger) polega na defonologizacji wygłosowych fonemów /ɔːr/ (pour /pɔːr/) oraz /ʊər/ (poor /pʊər/), co sprawia, że pour i poor wymawiane są identycznie. Pour-poor merger zachodzi w dialektach południowoangielskich oraz coraz częściej w nowej wymowie Received Pronunciation.
• Horse-hoarse merger (NORTH–FORCE merger) polega na defonologizacji /ɔː/ oraz /oʊ/ przed historycznym wygłosowym /r/, co sprawia, że pary horse-hoarse, for-four, war-wore oraz morning-mourning wymawiane są identycznie. Dawniej NORTH było wymawiane przez /ɒ/, zaś FORCE przez /oː/. W akcentach, w którym występuje ten merger horse i hoarse wymawiane są [hɔː(r)s~hoː(r)s], zaś w akcentach w którym słowa te posiadają odrębne fonemy hoarse jest wymawiane z wyraźnie bardziej przymkniętą samogłoską, zazwyczaj [hors] w dialektach rotycznych oraz [hoəs] w dialektach nierotycznych. Merger ten nie zaszedł w większości dialektów szkockich oraz niektórych konserwatywnych dialektach południowoamerykańskich i irlandzkich; niektórzy Amerykanie wymawiają te głoski jakościowo tak samo, ale zachowują iloczas, wymawiając hoarse [hɔːrs] dłużej niż horse [hɔrs].

Spółgłoski

• Wine-whine merger (glide cluster reduction) polega na defonologizacji zbitki ⟨wh⟩ /hw/ w słowie whine /hwaɪn/ (zazwyczaj realizowanego [ʍ], bezdźwięczne "ł") oraz /w/ w słowie wine /waɪn/. Przed zaokrąglonymi samogłoskami zaszedł inny proces, a mianowicie przejście /hw/ w /h/, np. w słowie who /huː/. Współcześnie w większości dialektów słowa wine i whine wymawiane są identycznie jako [waɪn]. Słowa te są odróżniane w większości akcentów szkockich i irlandzkich oraz w niektórych akcentach południowoamerykańskich (chociażby akcent Franka Underwooda w serialu House of Cards): wine jest wymawiane dźwięcznie [waɪn], zaś whine bezdźwięcznie [ʍaɪn]. Inne pary rozróżniane w tych akcentach to chociażby witch i which czy weather i whether. Niektóre osoby posługujące się RP mogą używać tradycyjnej wymowy /hw/ ze względów estetycznych oraz stylistycznych, ale zazwyczaj jest to świadoma decyzja, aniżeli naturalna cecha.